I.
Oktobra 2018. sastali su se istoričarke i istoričari iz Norveške, Rusije, Srbije i Nemačke u Berlin-Karlshorstu. Na kolokvijumu u Nemačko–ruskom muzeju razgovarali su o nacionalsocijalističkom prinudnom radu u Evropi, a posebno u Norveškoj, kao i o samoj Norveškoj pod nemačkom okupacijom. Kolokvijum je istovremeno bio i zvanični početak projekta BLODVEGER, projekta istraživačkog pozorišta. Iz ličnog upoznavanja i zajedničke razmene informacija razvila se saradnja, koja će pola godine kasnije prerasti u pozorišnu postavku: nemačke istoričarke i istoričari će je prikazati u Berlinu i Narviku, a kasnije i u Beogradu. Nakon povratka će nemački istoričari izveštavati u Berlinu o svojim doživljajima i iskustvima; naposletku će biti otvorena i šestojezična veb-strana www.blodveger.info.
Srž istorijskog istraživanja i scenske postavke su prinudni rad u Norveškoj pod nemačkom okupacijom, svedočenja savremenika o sovjetskim i jugoslovenskim prinudnim radnicima. Ona su dopunjena izveštajima norveškog civilnog stanovništva kao i nemačkim pismima s fronta i službenim beleškama. Individualne sudbine su ovde vidljive podjednako kao i istorijski konteksti.
II.
U Hitlerovoj naredbi od 1. marta 1940. o nemačkom napadu na Dansku i Norvešku očigledni su strateški i ekonomski razlozi. Odmah na početku se navodi potreba za obezbeđivanjem „naše rudne baze u Švedskoj“ i proširivanjem „polaznog položaja za ratnu mornaricu i vazdušne snage protiv Engleske“. Za vreme petogodišnje opsade Norveška je ostala operativna oblast. Izgrađeni su utvrđenja i transportni putevi: Atlantski bedem je trebalo da bude započet na norveškoj obali, zemlja je trebalo da posluži kao oblast iz koje će početi napad na Sovjetski Savez sa severa. Na dan kapitulacije – koji se u Norveškoj podudara s ostatkom Evrope 8. maja 1945. – u državi je stacionirano okruglo 400.000 vojnika; u poređenju sa ukupnim brojem stanovnika koji je manji od tri miliona ljudi, na svakog sedmog Norvežanina je dolazio po jedan vojnik. Norveška je trebalo da postane neodvojivi deo evropskog privrednog prostora pod nemačkom hegemonijom. Za rasne ideologe je Norveška istovremeno predstavljala deo Velike Germanije. De facto se nemačka prevlast razvijala u tzv. Komesarijatu Rajha Norveškoj u imperijalističku nasilnu vlast.
Istovremeno su nemačka civilna uprava, Vermaht i paravojna radna organizacija Todt bili jedini poslodavci kojima su bila podređena ostala preduzeća, radnici i drugi civili. Spektar ponašanja i međusobnih odnosa se kretao od političke, administrativne i ekonomske kolaboracije pa sve do otvorenog otpora i manifestovao se u najmanjim aktivnostima.
Građevinska delatnost – utvrđenja, ulice, železnica, luke, aerodromi, postrojenja za proizvodnju aluminijuma – bila je odlučujući faktor u privrednom i svakodnevnom životu. Samo u prvoj godini opsade je prijavljeno 1.600 građevinskih projekata; do kraja rata Vermaht je na to potrošio 95% nemačkog krunskog kapitala u Norveškoj. Od 200.000 norveških industrijskih radnika njih 150.000 je radilo na nemačkim građevinskim radovima. Norveška je bila jedina okupirana zemlja iz koje nijedan radnik nije poslat na rad u Nemačku. Naprotiv, ovi građevinski projekti su mogli da se izvedu samo uz eksploataciju prinudnih radnika. Sovjetski ratni zarobljenici su od avgusta 1941. deportovani u Norvešku; a tek pola godine kasnije u Nemački Rajh. Do 1944. bilo ih je okruglo 100.000; dovedeno je još ukupno 4.000 prinudnih radnika iz Jugoslavije, 1600 iz Poljske i oko 10.000 civilnih radnika; kao i 2600 nemačkih kriminalnih i političkih zatvorenika. – Prinudni radnici su internirani u 600 logora, koje su nadzirali SS vojnici, norveški Šturm – odsek Hird, Vermaht, organizacija Todt, stražari nemačkog ministarstva pravde ili privatne, čak i norveške firme.
III.
Mi smo sakupili priče o prinudnim radnicima – stotinama hiljada ljudi. Jedni su se kao heroji vratili u svoju otadžbinu, drugi kao državni izdajnici; jedni su pisali dokumentarne romane, drugi nisu pričali ni članovima svojih porodica o tome šta su doživeli u Norveškoj. Nakon hapšenja i odvođenja na kraj sveta, na najteži rad – s delimično nameravanim uništenjem – bili su izloženi negostoljubivoj prirodi i samovolji stražara. Od ukupnog broja, 26.500 ljudi umrlo je na nasilan način, na stranom tlu, a sahranjeni su u masovnim grobnicama. Kada su u Norveškoj 1951. godine pregledane sovjetske grobnice, iz 10.704 grobova moglo se identifikovati samo 2.700 mrtvih.
Smatrali smo da je naš zadatak prevashodno da sakupimo svedočenja savremenika, da im damo oblik, koji se, iako nije pozorišni komad, obraća pozorišnoj publici. Pozorišni komad bi mogao da nastane u drugom, sledećem koraku. Kao gledaoci i savremenici svedočite istraživanju jedne grupe istoričara i pripovedanju često veoma potresnih priča.
Christian Tietz