KRVAVI PUTEVI – Nacistički prinudni rad u severnoj Norveškoj
Beate Niemann: O situaciji jugoslovenskih prisilnih radnika u Norveškoj
Jovan Arsenić: Četiri svedoka – očevica su našla mesto u projektu BLODVEGER/KRVAVI PUTEVI
Dr Milan Koljanin, Deportovanje jugoslovenskih zatočenika u nacističke logore u Norveškoj
Beate Niemann
O situaciji jugoslovenskih prisilnih radnika u Norveškoj
Prvi od četiri transporta zarobljenika iz Jugoslavije u Norvešku stigao je 13. juna 1942; poslednji 11. aprila 1943. Prema podacima Ljube Mlađenovića u njegovoj knjizi „Pod sifrom Viking“ u Norvešku je deportovano ukupno 4.268 jugoslovenskih zarobljenika. 60% njih je tamo izgubilo život.
Komesar Rajha Terboven, kojeg je postavio Hitler, bio je odgovoran za izrabljivanje Norveške u korist nemačke ratne privrede. August Majsner je bio narednik policije za održavanje reda u Oslu, sve dok januara 1942. godine nije prekomandovan u Beograd, kao viši SS oficir i policijski rukovodilac u Srbiji. U Norveškoj je nemačka okupaciona sila napunila zemlju logorima za prinudne radnike iz evropskih zemalja pod nemačkom okupacijom. Od septembra 1942. je nadležni oficir za izgradnju i upravu nad SS-logorima u severnoj Norveškoj bio Hans Loritz, kao inspektor nadležan pri višem SS, vojnom i policijskom vođstvu. Od aprila 1942. je ukupno 4.268 zarobljenika prebačeno iz Srbije u Norvešku, u tzv. srpske logore Beisfjord, Botn, Karasjok, Korgen i Osen. Kod zatvorenika se prevashodno radilo o političkim zatvorenicima, partizanima, pripadnicima otpora, komunistima, „politički nepoželjnim elementima“. Prema jednom dogovoru između Terbovena i Meysznera trebalo je da 4200 zarobljenika bude poslato iz Srbije. Rukovodioci različitih nemačkih logora su bili međusobna konkurencija. Logori su bili pod komandom Vermahta, organizacije Todt i SS-a. Sam Fritz Todt je umro u februaru 1942, a njegov naslednik je postao ministar naoružanja Albert Speer. Mnoge barake je tek trebalo da budu izgrađene, delimično uz pomoć norveških snaga. Ključnu funkciju u SS logorima su imali muškarci, pripadnici SS i NSDAP odreda, koji su dolazili iz Nemačke, a pristupili su partiji najčešće još pre 1933. U svim logorima je vladao sistemski nedostatak zaliha i namirnica, vode jedva da je bilo ili je nije bilo uopšte, nije bilo higijene ili lekarskog nadzora, a radili su najteže poslove na izgradnji ulica i železnice. Zlostavljanje i samovoljna ubistva su bila prisutna.
U noći 18. jula 1942. došlo je do masakra u Beisfjordu. Navodno je u jednoj baraci izbio tifus. Grupe od po 20 muškaraca su izvođene iz barake i ubijane, a bilo je pucnjave i u samoj baraci. Malo kasnije je baraka zapaljena, a gorela je i ona do nje. Tako je ubijeno 287 zarobljenika iz Srbije. Ovaj prestup je navodno naredio sam Terboven prilikom jedne od poseta Narviku/Bjørnfjellu.
1943. godina SS logore je preuzeo Vermaht. Promenio se status zatvorenika. Od „zatvorenika“ postali su „ratni zarobljenici“ prema ženevskoj konvenciji Crvenog krsta. Radna situacija se promenila neznatno, a proizvoljna ubijanja su se proredila. Od proleća 1944. bilo je omogućeno slanje paketa, kao i pisama porodica preko Crvenog krsta. U poslednje dve godine je umrlo 330 zatvorenika u poredjenju sa 2034 mrtvih u periodu nadzora od strane pripadnika SS u prvih devet meseci. 8. maja 1945. godine se rat završio. Nemci su postepeno nestajali, „oslobođeni“ zarobljenici su bili prepušteni sami sebi. Norveško stanovništvo im je pružalo pomoću u namirnicama i odeći sve dok nije došla državna pomoć i dok nije bio organizovan povratak u razrušenu domovinu.
Jovan Arsenić
Četiri svedoka – očevica su našla mesto u projektu BLODVEGER/KRVAVI PUTEVI:
Slavko Vukić iz Kikinde, koji je između ostalih bio interniran u logorima Beisfjord i Bjørnfjell, i kako on sam u svojoj knjizi „Sećanje iz Norveške“ piše, bio je srećom veoma mlad, imao je 18 godina, i samim tim dovoljno snage da preživi torturu u oba logora. U logoru Bjørnfjell je Vukić morao da posmatra, kako je preko 150 njegovih drugova odvedeno na streljanje u obližnju šumu. Pisao je: „Kada su napustili logor, pevali su zajedno sa Radom: ‘Hej, čija frula ovim šorom svira.’ Ja sam ridao kada sam začuo pesmu.“
Cveja Jovanović, rođen u Šimanovcima, opisuje u svojoj knjizi „Krvave staze“ stanje u logoru Karasjok, na samom severu Norveške. Tamo, gde su temperature padale do ispod -45° Celzijusa, jugoslovenski zatvorenici su morali da izgrade put do finske granice. Mnogi su se smrzli, a mnogi su brutalno ubijeni. Jovanović u svojoj knjizi na jednom mestu to opisuje na sledeći način: „SS vojnici ubijaju koga žele i kako žele, sa takvom ravnodušnošću, kao da smo vrapci…“
Novak Todorović je deportovan iz logora Banjica u blizini Beograda u Norvešku i doveden je u logor Korgen. 13. avgusta 1942. godine saznao je od jednog poljskog zarobljenika da je on sledeći koji će biti ubijen i u poslednjem trenutku je pobegao u Švedsku. U konzulatu Kraljevine Jugoslavije u Stokholmu je 26. avgusta dao izjavu o svom zarobljeništvu. U tom dokumentu, koji se danas nalazi u jugoslovenskom arhivu, Todorović piše: „Nakon streljanja je nas 20 odvedeno u obližnju šumu da tamo iskopamo grobove za ubijene. Čuvari su nam rekli, upravo sebi kopate domove…“
Radovan P. Rajić je došao u Norvešku u jednom od poslednjih transporta. U logorima Stenvik i Ørland vodio je dnevnik, koji je objavio pod naslovom „Ropstvo u Norveškoj 1942-1945“. U svom dnevniku Rajić je veoma detaljno opisao život u logorima, hranu, rad, ponašanje stražara, ali i norveškog stranovništva, koje je ocenio kao pozitivno i spremno da pomogne. Nakon oslobodjenja je Rajić postao predsednik Društva jugoslovensko-norveškog prijateljstva.
Dr Milan Koljanin
Deportovanje jugoslovenskih zatočenika u nacističke logore u Norveškoj
Poraz ustanika u Srbiji novembra/decembra 1941. dešavao se uporedo sa promenama u nemačkoj politici angažovanja prisilne radne snage. Nju je uslovila sve veća glad za radnom snagom koja je postala akutna posle propasti „munjevitog rata“ na Istoku krajem 1941.i ogromnih ljudskih gubitaka u ratu sa Sovjetskim Savezom. To je dovelo do delimične promene represivnih mera protiv ustanika i stanovništva na ustaničkim područjima na nemačkom okupacionom području u Srbiji. Pokazalo se da je to uticalo i na događaje u marionetskoj Nezavisnoj Državi Hrvatskoj (NDH) stvorenoj od centralnih delova Jugoslavije (Hrvatske, Bosne i Hercegovine i dela Srbije, Srema).
Do kraja marta 1942.između najviših predstavnika nemačke vojske i policije u Srbiji i na Jugoistoku je definisana politika regrutovanja prisilne radne snage iz redova zarobljenih ustanika u Srbiji. Doneta je odluka da se oni upućuju na rad u Norvešku, koji je u dokumentima označen kao „radni poduhvat Viking“ (Arbeitseinsatz ’Wiking’). Tada je izvršena i podela nadležnosti između vojnog i policijskog faktora u Srbiji. Jedinice Vermahta su tokom vojnih operacija protiv ustanika streljale zarobljene u borbi. Sve ostale ustanike i sumnjive da im pomažu su prikupljali i predavali policiji (Gestapou). U međuvremenu, između zapovednika svih policijskih službi u Srbiji Višeg vođe SS i policije u Srbiji generala Augusta Majsnera August Meyszner) i komesara Rajha za Norvešku Jozefa Terbofena (Josef Terboven) je dogovoreno da se iz Srbije u Norvešku na prinudni rad uputi 4.200 zatočenika. Predviđeno je da oni budu angažovani na izgradnji fortifikacija, puteva i železničkih pruga važnih za odbranu od saveznika i snabdevanje nemačke vojne industrije.
Postojeći logori na nemačkom okupacionom području u Srbiji (u Šapcu, Beogradu-Banjica i Nišu) su u proleće 1942. bili puni zarobljenih partizana i njihovih simpatizera. Međutim, najveći nacistički logor kojim je upravljao Gestapoa iz Srbije nalazio se na Beogradskom sajmištu, na teritoriji Nezavne Države Hrvatske. Logor je služio kao logor za Jevreje (Judenlager Semlin) u kojem su internirani svi preostali Jevreji iz Srbije, koji su ubijeni do 10. maja 1942. Dok su odvođene poslednje grupe Jevreja u kamionu/gasnoj komori iz ovog logora, u njega su počeli da pristižu transporti zatočenika predviđenih za upućivanje na rad u Norvešku. Logor je dobio novo ime, Prihvatni logor Zemun (Anhaltelager Semlin) i novu komandu. Može da se zaključi da je nacistička politika regrutovanja prisilne radne snage uticala na Holokaust u Srbiji. Potreba za prostorom za interniranje novih zatočenika koje je trebalo uputiti na prisilni rad je ubrzala ubijanje jevrejskih zatočenika. Logor na Beogradskom sajmištu je maja 1942. postao glavni nemački logor za prikupljanje i deportovanje zatočenika za prisilni rad u Trećem rajhu i okupiranim zemljama. Prva među njima je bila Norveška.
Posla slanja prvih transporta iz logora u Srbiji aprila 1942, broj zatočenika za Norvešku je i dalje bio mnogo manji od previđenog. Stoga su se nemački komandanti okrenuli jednom mnogo „bogatijem“ izvoru radne snage, ustaškoj NDH i njenom koncentracionom logoru i logoru smrti Jasenovac. Nemački predstavnici u NDH su bili dobro upoznati sa delovanjem ustaških logora, ali su tek u proleće 1942, zbog sopstvene potrebe za radnom snagom, pokazali interes za njihove zatočenike. U drugoj polovini aprila 1942. između SS-generala Majsnera i rukovodioca svih policijskih službi u NDH Eugena Kvaternika sklopljen je sporazum pa kome će nemačke okupacione vlasti u Srbiji preuzeti „politički nepoželjne elemente“ iz NDH da bi ih uputile na prinudni rad u Norvešku. Po tom sporazumu zatočenici iz logora Jasenovac su upućivani u Prihvatni logor Zemun odakle su deportovani u logore u Norveškoj.
Pri razmatranju pitanja interniranja u Norveškoj zatočenika iz ustaške države treba imati u vidu ulogu logora Jasenovac u represivnoj politici NDH. Mehanizam masovne smrti je toliko bio uhodan da je 27.aprila 1942. glavni stan hrvatskog vođe Ante Pavelića uputio svim vojnim i policijskim zapovednicima dopis da „sabirni i radni logor u Jasenovcu može primiti neograničeni broj zatočenika“. Stoga se nalaže da se svi „komunisti“ uhvaćeni „prigodom čišćenja izvjesnog područja“ upute u logor Jasenovac. Pod ideologizovanom oznakom neprijatelja kao „komunista“ u aktu hrvatskog vođe su se krili ne samo politički protivnici i zarobljeni ustanici, nego najvećim delom srpsko stanovništvo sa ustaničkih područja. Vojne akcije protiv partizanskih snaga, samostalne ili u sadejstvu sa nemačkim jedinicama, pružale su mogućnost ustaškoj državi da nastavi ostvarivanje programa uništenja srpskog naroda. Istovremeno, ovaj logor je služio za sprovođenje Holokausta i za uništenja Roma, i za interniranje političkih protivnika.
Već posle dolaska prvih transporta iz logora u Jasenovcu u logor na Beogradskom sajmištu, SS-general Majsner je izrazio svoje nezadovoljstvo „kvalitetom“ radne snage. On je zaključio da su to uglavnom šesnaestogodišnji dečaci, starci i bolesnici, kojih su hrvatske vlasti htele da se otarase. Stoga je ubrzo upozorio vladu NDH da zbog toga ne dolazi u obzir dalje preuzimanje zatočenika. Kako se struktura novodošlih zatočenika iz logora Jasenovac nije promenila, Majsner je krajem maja 1942. naredio prekid daljeg preuzimanja zatočenika iz ustaških logora i transport zatočenika u Norvešku.
Nove velike grupe zatočenika iz NDH koje su predviđene za upućivanje u Norvešku počele su da stižu u logor na Beogradskom sajmištu od druge polovine jula 1942. U zapadnoj Bosni, na prostoru planina Kozare i Prosare, nadmoćne nemačke i hrvatske vojne snage su do kraja jula 1942. nanele težak poraz partizanskim snagama. Nemački komandanti su računale na zarobljenike iz ove vojne operacije za upućivanje u Norvešku. Osim zarobljenih partizana, Srba, Muslimana i Hrvata, to su najvećim delom bili srpski muškarci sa prostora vojnih operacija čije porodice su upućene u logor Jasenovac i ubijene ili su proterane iz svojih domova.
I pored velikog priliva zatočenika u julu i avgustu 1942, i dalje je na snazi bila Majsnerova odluka o prekidu upućivanja zatočenika u Norvešku. Tako se u logoru na Beogradskom sajmištu skoncentrisalo oko 10.000 zatočenika. Najveći problem bila je ishrana zatočenika što je bilo u nadležnosti hrvatske vlade, ali je ona odugovlačila ispunjenje svoje obeveze. Zakasnele i minimalne isporuke nisu bile ni izdaleka dovoljne za iole normalnu ishranu više hiljada izgladnelih, bolesnih i izmučenih zatočenika. To je dovelo do velike smrtnosti zatočenika, koja je u avgustu dostigla razmere masovnog pomora.
Problem velikog broja zatočenika, nemački komandanti su rešili na tri načina: fizički najjači su upućeni u novoosnovani logor Organizacije Tot, grupa najstarijih i najbolesnijih je izolovana u posebnom paviljonu gde su umrli ili ubijeni, dok su ostali radno nesposobni (oko 2.900) vraćeni u logor Jasenovac gde su odmah ubijeni. U Sabirni logor Organizacije Tot (Organisation Todt Sammellager) u blizini logora na Beogradskom sajmištu su prebačeni fizički najjači zatočenici određeni za upućivanje u Norvešku. I pored nešto boljih uslova, i u ovom logoru je nastavljeno masovno umiranje zatočenika. Posle promene u komandi logora krajem septembra 1942, prilike su njemu su se poboljšale što je omogućilo da se obnovi transprtovanje u Norvešku. Prvi transport sa 500 zatočenika upućen je 19.oktobra 1942, a drugi sa 380 zatočenika 19. januara 1943. Time je logor Organizacije Tot ispražnjen i ubrzo je dobio novo ime i novu namenu. Početkom aprila 1943.grupa zarobljenih partizana i njihovih simpatizera iz NDH, uglavnom iz Slavonije, Srema i istočne Bosne, bila je poslata iz logora Organizacije Tot u Osijeku u Norvešku. To je bila poslednja grupa zatočenika sa teritorije Jugoslavije upućena u nacističke logore u Norveškoj.
Kada je reč o zatočenicima koji su iz nemačkih logora i zatvora u Srbiji upućeni ka Norveškoj, treba naglasiti da se radilo se uglavnom o političkim protivnicima, zarobljenim partizanima i njihovim pomagačima. Prema proračunima Ljube Mlađenovića, od 3.537 zatočenika upućenih iz Srbije put Norveške, njih 3.280 (92,73 %) su bili partizani i drugi pripadnici Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP). Preostali su bili kriminalci (57 ili 1,61%) i ostali (200 ili 5,65%). Među njima su bila i četvorica pripadnika poljskog pokreta otpora. Iako u mnogo manjem obimu nego 1941, u Srbiji je i tokom 1942. trajao otpor okupatoru, tako da je realna pretpostavka da bi značajan deo zatočenika deportovanih u Norvešku bio streljan za odmazdu. Najveći broj zatočenika iz Srbije interniran u logoru na Beogradskom sajmištu je preživeo tu internaciju i upućen je put Norveške. Od njih 3.537. u logore u Norvešku je stiglo 2.287 (64,65%), dok su ostali najvećim delom zadržani u usputnim logorima u Trećem rajhu zbog bolesti. Sasvim drugačije je bilo sa zatočenicima dovedenim iz NDH.
Na osnovu sporazuma rukovodilaca nemačke policije u Srbiji i u NDH, početkom maja 1942. otpočelo je transportovanje zatočenika iz logora Jasenovac u logor na Beogradskom sajmištu radi slanja u Norvešku. Pokazalo se, međutim, da je „kvalitet“ dobijene radne snage bio je daleko od poželjnog. U mnogo većem obimu se to ponovilo posle velike nemačko-hrvatske vojne operacije na Kozari jula 1942. Iako su zatočenici iz NDH označeni ka „politički nepoželjni“, to su manjim delom bili politički protivnici, partizani i drugi pripadnici Narodnooslobodilačkog pokreta. Najveći deo zatočenika deportovanih iz NDH su bile žrtve politike uništenja srpskog stanovništva. Velikim delom to su bili stariji ljudi ili dečaci, što se vidi i po strukturi zatočenika koji su predati nemačkim vlastima. Prema proračunima Ljube Mlađenovića, od 2.376 zatočenika iz NDH (iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine) upućenih u Norvešku, njih 893 (37,58%) su bili partizani ili drugi pripadnici NOP-a. Većina zatočenika iz NDH, njih 1483 (62,41%) bili su internirani zbog svoje srpske nacionalnosti.
Međutim, ukupan bro zatočenika deportovanih iz logora NDH u logor na Beogradskom sajmištu je bio mnogo veći. Loše fizičko stanje zatočenika upućenih iz NDH još više je pogoršano izuzetno teškim uslovima internacije u logoru na Beogradskom sajmištu, delimično i u logoru Organizacije Tot. Zbog svega toga, najveći deo zatočenika dovedenih iz NDH nije ni upućen ka Norveškoj nego je izgubio život u ovim logorima. Od ukupno 13.641 zatočenika deportovanih iz logora NDH Jasenovac u logor na Beogradskom sajmištu radi slanja u Norvešku, tamo je upućeno svega njih 2.376 (17,42%), dok je u Norvešku stigao svega 1981 zatočenik, ili 14,52%.
Pri razmatranju pitanja teritorije sa koje su poticali zatočenici deportovani u Norvešku i njihovog porekla treba navesti sledeće. Od ukupno 4.268 zatočenika koji su stigli u Norvešku, njih 2.287 ili 53,58% su bili sa nemačkog okupacionog područja u Srbiji, a iz NDH je bilo njih 1981, ili 46,41%. Bezmalo svi zatočenici iz Srbije su bili Srbi, a oni su sačinjavali i većinu zatočenika iz NDH. Od 1981 zatočenika iz NDH koji su stigli u Norvešku, bilo je 1620 (81,78%) Srba, 179 (9,03%) Muslimana, 165 (8,32%) Hrvata i 17 (0,85%) ostalih. Od ukupno 4.268 zatočenika iz jugoslavije u logorima u Norveškoj, njih 2.841 (89,99) su bili Srbi. Stoga su u Norveškoj svi zatočenici iz Jugoslavije najčešće identifikovani kao Srbi, a logori u kojima su internirani označavani kao logori za Srbe.
Može se zaključiti da je nemačka politika angažovanja prisilne radne snage u Srbiji i u NDH za logore u Norveškoj ostvarivana po cenu ogromnog gubitka ljudskih života zatočenika. Ova politika se ukrstila sa politikom NDH da uništi vojne i političke protivnike i, iznad svega, da ostvari program uništenja srpskog naroda. Iako je za zatočenike iz Srbije, a pre svega one iz NDH, deportovanje značilo spasavanje od smrti, uslovi pod kojima su oni internirani pre deportacije u Norvešku doneli su smrt većini njih. To se pre svega odnosi na zatočenike iz NDH. Stoga je u logore u Norveškoj stigla svega jedna sedmina od onih koji su u njih upućeni iz logra Jasenovac. Preživele zatočenike su u Norveškoj čekala nova velika iskušenja koja su takođe odnela izuzetno veliki broj života.
Prvi transport zatočeniuka iz Jugoslavije iskrcao se u Bergenu 13.juna 1942, drugi je stigao u luku Trondhajma (Trondheim) 21.juna 1942. a treći transport je stigao u luku Narvik narednog dana. Poslednji transport jugoslovenskih zatočenika stigao je u Norvešku 13.aprila 1943. Zatočenici iz Jugoslavije internirani su u 30 logora kojima su upravljali SS i Organizacija Tot od severa do juga Norveške. Zatočenici su živeli i radili u ekstremno lošim uslovima, posebno u logorima u severnoj Norveškoj iza Polarnog kruga, kojima je upravljao SS. To su bili logori Karasjok, Beisfjord, Bjornfjell (Oevre Jernvatn), Botn, Korgen i Osen.
I pored velike nemačke potrebe za radnom snagom, njihov odnos prema zatočenicima tokom deportovanja i, posebno, tokom interniranja i teškog rada u Norveškoj bio je izuzetno surov i bezobziran. Motivacija za ovakav postupak je bila ideološka i/ili rasistička. Kada su marta 1943. nemačke oružane snage (Wehrmacht) preuzele kontrolu nad logorima u Norveškoj, zatočenici su dobili status ratnih zarobljenika i njihovi uslovi žitota su se znatno poboljšali. Većina jugoslovenskih zatočenika koji su izgubili svoj život u nacističkim logorima u Norveškoj stradali su pre marta 1943.
Od samog početka zatočenja u Norveškoj jugosloveski zatočenici su ubijani skoro svakog dana, pojedničano ili u manjim ili većim grupama. Najveći zločin počinjen je u logoru Beisfjord 17/18.jula 1942.kada je ubijeno 287 zatočenika zbog sumnje da su oboleli od tifusa. Ostali zatočenici deportovani su u logor Oevre Jernvatn na Bjornfjellu. Tokom narednih pet nedelja tu je umrlo ili ubijeno još 242 zatočenika. Tako je od 900 zatočenika iz logora Beisfjord i Bjornfjell tokom četiri meseca ubijeno ili umrlo njih 748 (83.11%). Preostali, njih 152, deportovani su u logore Korgen i Osen. Egzekucije manjih ili većih grupa zatočenika vršene su i u drugim logorima u severnoj Norveškoj. Tokom dve egzekucuje u logoru Botn novembra 1942. i januara 1943. ubijeno je 123 zatočenika. U logoru Karasjok novembra 1942. ubijeno je barem 45 zatočenika.
Većina stradalih jugoslovenskih zatočenika upućena u nacističke logore u Norveškoj izgubila je život u logorima u severnoj Norveškoj. Od ukupno 4.268 jugoslovenskih interniraca u Norveškoj, njih 3.255 (76,26%) internirano je u logorima u severnoj Norveškoj. Od tog broja život je izguzbilo njih 2.058 (63,22%). Životni uslovi u logorima u srednjoj Norveškoj bili su znatno bolji nego na severu zemlje. Od 839 zatočenika iz Jugoslavije u logorima u srednjoj Norveškoj život je izgubilo njih 281 (33,5%). Logori u južnoj Norveškoj bili su prolazni logori na putu ka logorima u srednjoj i severnoj Norveškoj. Ipak, i u jednom od ovih logora, u Bergenu, bez nekog posebnog razloga ubijeno je 27 jugoslovenskih zatočenika. Od ukupno 4.268 jugoslovenskih zatočenika unacističkim logorima u Norveškoj život je izgubilo njih 2.368 (55,48%). Ova stopa smrtnosti interniraca slična je stopi smrtnosti u nekim od najvećih nemačkih koncentracioinih logora kakvi su bili Mauthausen ili Dachau.